Nie wiadomo dokładnie, kiedy na górującym nad okolicą wzgórzu zbudowano pierwszy drewniany gród obronny, możliwe że nastąpiło to już w okresie wczesnopiastowskim, w X – XI wieku. Źródła pisane potwierdzają istnienie grodu toszeckiego dopiero w 1222 roku, kiedy to wspomina się po raz pierwszy tutejszą kasztelanię i kasztelana Jakuba. Historycy twierdzą jednak zgodnie,że gród w Toszku istniał już z pewnością w XII wieku. Bo skoro toszecki kościół św. Piotra wymieniono po raz pierwszy w bulli papieża Innocentego z 1201 roku,to gród musiano tu postawić znacznie wcześniej. Prawdopodobnie kasztelania powstała za panowania Bolesława Krzywoustego.
W okresie rozbicia dzielnicowego gród kasztelański w Toszku należał do kolejnych książąt śląskich z linii opolskiej, potem bytomsko – kozielskiej, wreszcie linii cieszyńskiej i oświęcimskiej. Ze znaczniejszych lokatorów grodu należy tu wspomnieć księżnę Judytę, żonę księcia Mieszka II Otyłego, która po jego śmierci w 1246 roku zamieszkiwała przez jakiś czas właśnie w Toszku. Z linii kozielsko – bytomskiej karierę europejską zrobił książę toszecki Bolesław, który ok. 1315 roku został arcybiskupem Ostrzyhomia i prymasem na Węgrzech, w czym pomogła mu pewnie jego siostra Maria, wydana za mąż za króla węgierskiego Karola Roberta.
Największe znaczenie osiągnął zamek w Toszku w okresie długiego panowania księcia toszeckiego Przemysława (z linii oświęcimskiej) w XV stuleciu. Przemysław nie tylko odbudował zamek po zniszczeniach spowodowanych przez najazdy husyckie, lecz uczynił z niego swoją stałą rezydencję, w dodatku rezydencję teraz już murowaną.
Po śmierci księcia Przemysława w 1484 roku zamek stał się ponownie własnością książąt linii opolskiej, lecz na krótko. Z chwilą bezpotomnej śmierci Jana II Dobrego w 1532 roku zamek toszecki wraz z księstwem opolsko – raciborskim przeszedł w ręce Habsburgów (jako lenno królów czeskich).
Z kolei Habsburgowie wydali zamek w zastaw Fryderykowi von Redernowi w 1557 roku, a następnie jego synowi Jerzemu Fryderykowi Redernowi, który w 1592 roku wykupił go wraz z Toszkiem i Pyskowicami. Po pożarze zamku w 1570 roku Redernowie odbudowali go i rozbudowali w stylu renesansowym, dobudowując zabudowania mieszkalne do budynku bramnego. Na zamku toszeckim Redernowie panowali do śmierci Jerzego II Rederna w 1637 roku. Jego siostra Małgorzata von Kolovrat, która stała się wtedy jego właścicielką, wydała rok później swoją córkę za wpływowego w monarchii habsburskiej hrabiego Kaspra Colonnę z rodziny wywodzącej się z Tyrolu.
W ten sposób zamek dostał się w posiadanie rodu Colonnów, którzy władali nim w okresie 1638 – 1707. Kasprowi Colonnie zamek zawdzięcza kolejny okres świetności, przede wszystkim dzięki zasadniczej jego przebudowie w latach 1650 – 1666, co do dnia dzisiejszego upamiętnia inskrypcja nad budynkiem bramnym o treści: CASPAR COMES COLONNA 1666. W efekcie dobudowy nowych fragmentów mieszkalnych zamek obronny przemienił się w wygodną rezydencję magnacką, która nie miała sobie równych w tej części Górnego Śląska.
Jednak w 1707 roku Colonnowie sprzedali zamek baronowi Johannowi Dietrichowi von Peterswald, a ten z kolei odsprzedał go w 1718 roku hrabiemu Franciszkowi Karolowi Kotulińskiemu. Po Kotulińskich (1718 – 1759) zamek przeszedł w ręce rodu Posadowskich (1759 – 1791). Od Posadowskich kupił go w 1791 roku baron Adolf von Eichendorff, pan na Łubowicach i ojciec wielkiego poety romantycznego Josepha von Eichendorffa.
Wprawdzie zamek tylko przez 6 lat pozostawał własnością Eichendorffów,lecz dla przyszłego poety były to najwcześniejsze lata życia, gdy wrażenia kumulują się, żeby obrodzić w czasie późniejszym. Wspominany przez niego tak często „zamek ów na wzgórzu ciszy” jest najpewniej właśnie toszeckim zamkiem, bo poeta przebywał w nim w dzieciństwie wiele razy.
Zaledwie po kilku latach baron von Eichendorff sprzedał zamek w 1797 roku hrabiemu Franciszkowi Adamowi Gaschinowi. I tak jego właścicielami stali się Gaschinowie (w okresie 1797 – 1840), z którymi wiąże się najsławniejsza toszecka legenda o złotej kaczce. Bowiem w 1811 roku na zamku wybuchł pożar, który doszczętnie strawił zabudowania mieszkalne. Starająca się wydostać z płomieni Gizela Gaschin, żona ówczesnego właściciela zamku Leopolda Gaschina, zdołała zabrać złotą kaczkę siedzącą na 11 złotych jajkach, by w trakcie ucieczki zakopać ją w podziemnym przejściu. Wkrótce hrabina Gizela zmarła, a złotej kaczki dotąd nie odnaleziono.
Po wielkim pożarze zamek pozostał już ruiną, a Gaschinowie wybudowali sobie w Toszku pałac, wykorzystując materiały budowlane zniszczonego zamku. W 1840 roku sprzedali zamek, a raczej jego ruiny, Abrahamowi Guradze. W rękach rodziny Guradze zamek znajdował się do II wojny światowej, przy czym w latach dwudziestych hrabia Kurt Hubert Guradze przekazał go w użytkowanie młodzieży.
Po II wojnie światowej zamek pozostawał malowniczą ruiną. W latach 1957 – 1963 został częściowo odbudowany, stając się odtąd siedzibą toszeckich placówek kultury, ostatnio Centrum Kultury ,,Zamek w Toszku''.
autor tekstu dr Jan F. Lewandowski
Zdjęcia mojego autorstwa ;) wykonane 14.05.2011
foto: Rondo Sztuki